Ik was echt verbijsterd over de actualiteit van Hoffmanns vertelling

04-12-2024

Ik was echt verbijsterd over de actualiteit van Hoffmanns vertelling

Een verlaten familiehuis, een mysterieuze schrijfopdracht en een taalassistent die zich zorgen maakt. In Niet De Zandman neemt het Rosa Ensemble je mee naar het oude Landhuis, waar verhalen uit het verleden en de technologie van vandaag een spannende botsing veroorzaken. Te midden van stapels stoffige dozen en antiek speelgoed worstelt scenarioschrijver Florian met een deadline én de schimmen van zijn familiegeschiedenis. Hoe is deze multidimensionale voorstelling ontstaan? Theater Kikker sprak met maker Florian de Backere over zijn inspiratie, het creatieve proces en de vragen die hij met Niet De Zandman wil oproepen.

Tickets en info

Hoe heb je het klassieke verhaal van Der Sandmann vertaald naar deze eigentijdse voorstelling?

Dat is eigenlijk als vanzelf gebeurd. Ik was echt verbijsterd over de actualiteit van Hoffmanns vertelling. Een beetje van slag zelfs. Hoe kan een griezelverhaal uit 1816, over de relatie tussen een jonge student en een intelligente automaat, tussen een getraumatiseerd persoon en een begripvolle machine, hoe kan dit verhaal zó heftig resoneren met thema's uit onze tijd? Het kwam me voor alsof de vragen die nu spelen, over onze relatie met Artificiële Intelligentie, over onze mogelijke afhankelijkheid van de machine, alsof die vragen echo's zijn van oude, veel diepere vragen. Dat had iets huiveringwekkends. Thema's komen steeds terug, patronen lijken niet te doorbreken... Alsof onze relatie met techniek per definitie vastloopt, juist op het moment dat we ons geholpen voelen, steeds weer.

Het verhaal greep me persoonlijk. In Der Sandmann dramatiseert Hoffmann zijn eigen angsten, die ik voor mezelf herken, en ik dacht, áls ik een hoorspelbewerking van zijn werk maak, én die zelf speel, moet het ook hierover gaan: over dat hele persoonlijke, 'unheimliche' gevoel van herkenning, alsof je communiceert met een verre voorouder over de verwarrende vragen van nu. Dus ik heb geprobeerd om Hoffmanns klassieker enerzijds universeel en thematisch met onze tijd te verbinden, dus met de algemene conversatie over AI, anderzijds maak ik een persoonlijkere kortsluiting met de personages en hun levens uit Der Sandmann, dus met de angsten voor een intieme, symbiotische relatie met techniek en de mogelijke oorzaken daarvan.

Welke rol speelt muziek in de voorstelling, en hoe is de samenwerking met de slagwerkers ontstaan?

Bart en ik hebben afgelopen jaar heel veel met elkaar gesproken over de functie en de aard van de muziek, het slagwerk én de geluiden. Ik heb hem gevraagd om voor deze productie nieuw werk te componeren, omdat hij met zijn akoestische muziek klanken tevoorschijn weet te toveren die klinken alsof ze elektronisch zijn, door een supercomputer of synthesizer gemaakt. Als ik zijn muziek hoor denk ik: hè?! Wie maakt deze klanken en hóe?!

Mei-Yi heb ik leren kennen als een zeer inventieve, fantasievolle én precieze muzikant. Als speler kan ook zij echt toveren op haar instrumenten. Dat is voor een productie als deze heel inspirerend. Dat juist menselijke muzikanten, boven- of buiten-menselijke geluiden kunnen maken, puur en alleen met analoge instrumenten, met hun handen, wenste ik voor Niet de Zandman. De muziek bootst het machinale na, het patroon-matige en repetitieve. Interessant genoeg ondersteunt de muziek hierdoor ook het ritualistische van de handeling van het stuk. De taalkundige grenzen tussen de woorden autonoom en automatisch, en tussen de woorden artistiek en artificieel, worden met de muziek, vind ik, echt hoorbaar. Het is heel gaaf om tijdens de repetities te merken dat al die abstracte ideeën concreet, ja, bijna tastbaar worden.

Hoe heeft de interactie met AI (zoals LIZA in het verhaal) jullie eigen maakproces beïnvloed?

Voordat ik met het scenario aan Niet de Zandman begon was ik vastgelopen in een script voor een ander project. Toen ik voor die productie echt niet meer wist: hoe verder, ben ik op een slapeloze nacht achter ChatGPT gaan zitten en heb toen al mijn technische vragen en dramaturgische twijfels ingevoerd. Dat was een mega bevreemdende ervaring. De antwoorden en suggesties die ik kreeg sneden wel hout, maar... er klopte ook heel veel niet. Het diepere psychologisch inzicht dat nodig is om personages te schrijven, leek (nog) te ontbreken. Het conflict werd braafjes en de figuren emotioneel vlak. Maar ik merkte ook dat na verloop van tijd, hoe meer vragen ik invoerde en hoe specifieker ik werd, dat ChatGPT leek te leren van mijn input. Op een gegeven moment dacht ik: wat ben ik hier eigenlijk aan het uitbesteden én vooral: wie helpt hier wie eigenlijk?

Deze twee vragen bleven rondspoken. Lang nadat ik dit oude scenario had losgelaten, toen ik Der Sandmann weer las om er een hoorspel van te maken, toen flitste het in mij op: over Hoffmanns personage kan je precies dezelfde vragen stellen wanneer hij zijn relatie met de verleidelijke automaat begint: wie helpt hier wie eigenlijk? Tijdens het maken van dit scenario ben ik natuurlijk ook meermaals vastgelopen, en telkens dacht ik: zal ik even raad vragen? En dat heb ik zeker. Alleen voor dit project ben ik bij echte mensen langsgegaan, bij Eef, Michiel, Bart... en ja, daarvoor moet je naar buiten, tijd nemen, geduld hebben, kritiek incasseren maar in mijn beleving levert die interactie grote verrassingen op, en is het gewoon ook echt veel leuker dan in m'n eentje, weer achter een scherm te zitten. En ja, misschien zijn er op een dag A.I.'s die aanzienlijk betere scenario's leveren dan ik, maar ik houd van mijn werk, juist van het probleem-oplossen tijdens het vastlopen, en juist dat wil ik helemaal niet uitbesteden.

Wat maakt de séance-setting van Niet De Zandman anders dan een traditionele theaterervaring?

Op zich verschillen alle kleine zaal-, of vestzak-producties van die traditionele ervaring: een kleine zaal en een bescheiden publieksaantal maken een voorstelling nu eenmaal intiemer dan spelen voor een zaal van duizend mensen die allemaal dezelfde kant opkijken. Niet de Zandman is bij uitstek een kleine, kleine zaalvoorstelling. We spelen in de rondte waardoor elk publiekslid letterlijk een ander perspectief heeft op de voorstelling. Dat verbrokkelde perspectief, vind ik thematisch heel dicht op Hoffmanns vertelling liggen: wat zien we nou eigenlijk écht, wat wordt verhuld? Een beetje dat gevoel dat ik ken van close-up goochelaars: je ziet alles letterlijk onder je ogen gebeuren en toch vraag je je af: hoe kan dit eigenlijk? Die mindset gaat ook over kritisch kijken en niet alles geloven wat je ziet! Doordat het publiek heel dichtbij de handeling zit, hoop ik het zowel medeplichtig als medeverantwoordelijk te laten voelen binnen ín het verhaal, het publiek hoeft heus niets te doen hoor, maar dat gevoel: echt deelgenoot van de vertelling te zijn wil ik heel graag geven.